sterven – IJBer

Laat me nooit alleen

Gelezen:
Kazuo Ishiguro
Laat me nooit alleen

Marli Huier
De toekomst van het sterven

en als dan het onmogelijke
gebeurt is het dan mogelijk
dat ik op zachte bodem val
dat rulle aarde me verwelkomt

met geuren van klei en gras
die ik tussen mijn vingers
wrijf en laat dansen over
mijn gezicht door mijn haren

mij schilder in aardse kleuren
tevreden met het resultaat
opsta om de wereld te laten weten

dat vallen een beweging is
een gracieuze beweging
een danspas zonder spankracht

is dat mogelijk

Uit Mogelijkheden, 10 sonnetten en een toegift, IJda Smits.
Te koop in mijn webshop

Beeld: IJda Smits
Ipadtekening

Kazou Ishiguro won in 2017 de Nobelprijs voor literatuur omdat

Die, in romans met een sterke emotionele kracht, de afgrond onder ons denkbeeldig gevoel van verbondenheid met de wereld heeft blootgelegd.

Alhoewel dit boek al in 2005 geschreven is was het aan mij voorbij gegaan. Ik denk omdat in recensies het vaak aangeduid wordt als 'coming to age' literatuur. Dat is het niet. Ja het boek gaat over jonge kinderen, over pubers en jongvolwassenen maar 'to age' zullen ze nooit komen. Ze zijn klonen en op de wereld gekomen om ver van de wereld op te groeien in tehuizen om later als donateur te dienen. Ze zijn gekweekt voor dat doel.
Het is op een heel normale manier geschreven en als je oppervlakkig leest lijkt het inderdaad geneuzel (niet mijn woord, las ik in een recencie) van adolescenten.
De drie hoofdpersonen zijn in een bevoorrecht tehuis opgegroeid waar ze onderwijs kregen en kunstwerken maakten. Dit omdat de leiding ze als gewone mensen wilde laten zien. Maar ze bleven wel rechteloos. Het verhaal wordt door één van hen verteld. Zij is verzorgster voor de doneerders voordat ook zij moet gaan doneren. Niemand komt in opstand tegen het gruwelijk lot, niemand loopt weg. Na de derde of vierde donatie sterven ze.
Het is een beklemmend boek en sinds ik het gelezen heb blijft het me bij. De gruwelijkheid van mensen die in leven willen blijven ten koste van anderen geeft al stof tot nadenken. Er spoken van allerlei dingen door mijn hoofd. Zoals wij dieren behandelen, zo gaan wij ook mensen behandelen die wij in een soort megastallen laten opgroeien. Ik ben altijd tegen orgaandonatie geweest, wil zelf geen orgaandonatie maar ook geen organen afstaan. Mensen moeten het besef hebben dat ze geboren worden en vroeger of later sterven. Dat hun naasten geboren worden en vroeger of laat sterven. Het is niet anders.
Is het ook een vorm van egocentrisme? Of gewoon omdat het mogelijk is, dat je het wilt hebben, dat je er 'recht' op zou hebben.
Als je ziet hoeveel mensen, jong en oud, omkomen in oorlogen, bij natuurrampen, ongelukken waarom zou je dan de bevoorrechte enkeling honoreren met een nieuw orgaan van een ander om in leven te blijven. Door de vraag naar donororganen ontstaat er ook een illegale handel en staan arme mensen in arme landen organen af tegen een schijntje. De volgende stap is het beeld wat Kazou Ishiguro beschrijft: kwekerijen voor donoren.
Het is minder vreemd dan het lijkt, in China worden organen van geëxecuteerden en van politieke gevangenen wereldwijd aangeboden. Wachttijd een maand. Hoeveel geëxecuteerden zijn er in China vraag ik me dan af. Of worden ze geëxecuteerd als doneerder? Het is misschien makkelijker om iemand te doden en gelijk alles eruit te halen wat nodig is. Bij de gewetens-gevangenen is het onzeker of ze toestemming hebben gegeven om een orgaan te doneren. Oeigoeren, Tibetanen, aanhangers van de boeddhistische Falun Gong en Christenen zijn de slachtoffers. De transplantaties worden vaak weken van tevoren gepland. China beweert in 2014 hiermee gestopt te zijn maar het artikel in het Medisch Contact van 2021 doet anders vermoeden. _Bron:_{medisch contact}
Eigenlijk wil ik het niet weten anders blijft het door mijn hoofd spoken net als dit boek.

Het naakte leven- en het gevaar het te verliezen- is niet iets wat mensen verenigt, maar iets wat hen verblindt en scheidt. Citaal uit; 'Waar zijn wij? De epidemie als politiek, Giorgio Agamben.

Dit citaat komt uit een essay van Giorgio Agamben over de corona epidemie en de maatregelen die genomen werden door de politiek. Een politiek waarin de biologische overleving voorop staat waardoor de sociale, affectieve en politieke dimensies van het leven veronachtzaamt worden. Maar mijns inziens geldt dit net zo goed voor het biologisch overleven in verband met orgaandonatie. Biologisch overleven is natuurlijk een onderdeel van het menszijn maar hoever ga daarin als je de dood gaat ontkennen. Ik ben van mening, en dat is mijn persoonlijke mening en daar mag je een andere mening over hebben, dat we een spiraal neerwaarts in gang gezet hebben in de medische zorg. Gewoon omdat het kan. En dat er een groter wordende kloof is van mensen die niets hebben en hun organen te koop aan bieden en hun rijke kopers. En ik denk dat dat op meerdere fronten in de medische zorg plaatsvindt.
Waar het om gaat is dat we zelf de regie moeten leren houden over wat wij wel en niet willen aan behandelingen voor onszelf en onze naasten.

Laat me nooit alleen eindigt met het beeld van de verzorgster, op zoek naar waar ze is opgegroeid, aan de rand van een omgeploegde akker. Het vuil en plastic waait in de bomen en hangt in een afrastering. Ze ziet haar vriend, van wie ze afscheid heeft genomen en die zijn laatste donatie heeft gedaan, fluitend aan komen lopen. Een klein fantasietje, noemt ze het. Ze huilt maar is niet verdrietig, zegt ze. Ze zal zelf ook niet meer lang leven want spoedig zal ze ook moeten gaan doneren. Een beklemmend beeld, een diepe afgrond met totale aanvaarding. "Aanvaarding van pijn en lijden is iets anders dan het heldhaftig opzoeken van de strijd of het lijden, maar het inzicht en de nuchtere acceptatie dat doodgaan bij het mens-zijn hoort", zegt Marli Huier. Maar in de context van het boek is het huiveringwekkend. Misschien komt dat omdat ik altijd een vechter voor recht was en dat nog niet kan opgeven.

Dit boek maakte mij heel erg bewust van mijn ouderdom, mijn fysieke achteruitgang en mijn nog korte tijd van leven. Dat er voor mij, net als voor de doneerders in de roman, niets anders op zit dan mij in mijn lot te schikken en af te wachten. De zin 'je bent zo oud als je je voelt' blijft plotseling in gebreke als troostende uitspraak. Ik sla het boek van Marli Huier nog maar eens open om te zoeken of er nog enige troost bestaat voor mij.

De laatste alinea van haar boek heet Vrolijk ten onder. Ze geeft daarin een aantal aanbevelingen om met humor de ouderdom in te gaan, om de aftakeling, het verval en de mankementen gewoon te tonen. Om jongeren te laten weten dat de dood onvermijdelijk is maar dat het leven dat ze geleefd hebben de moeite waard is geweest.
Tot die tijd weiger ik als een zwakke eenzame bejaarde gezien te worden, als een soort slachtoffer van de tijd die ik geleefd heb.
Mijn leven is één geheel, vanaf de dag dat ik geboren werd in het huis der sterfelijkheid tot ik het ga verlaten.

zullen er ooit weer bloemen bloeien?

Vrede

is het enige woord
dat mij vandaag
te binnen schiet

vrede en vrijheid
voor iedereen

Bovenstaande schreef ik op 15 oktober 2023 nadat ik na 8 oktober in een denk-blokkade kwam.

Vol goede moed was ik een paar dagen er voor aan mijn volgende blog artikel begonnen. Over hoe oud te worden dit keer. Maar de oorlog kwam, de oorlog tussen Hamas en Israël. Het beantwoorden van geweld met nog veel meer geweld. Ik stokte want was er nog enige waarde aan mijn ouder worden, hoe belangrijk is dat nog. Wat een luxe probleem dat ik nadenk over hoe ik wil sterven en dat ik het recht opeis om oud te mogen worden. Ik zal vanzelf dood gaan en er zal een wereld vol haat en geweld achterblijven. Mag ik me zorgen maken om hoe het mijn kinderen en kleinkinderen zal vergaan? Ik wil niet schrijven over deze gewelddaden maar ik kan niet meer schrijven. Om de blokkade dragelijk te maken moet ik er over schrijven.

Ik was net bekomen van de inval van Rusland in Oekraïne, ook dat greep me aan. Helaas moet ik bekennen dat het ook went, iedere keer weer went. Ik ga niet alle brandhaarden opnoemen, er zijn er te veel. Ik probeer er niet te veel over te denken en voelen. Ik lees het wel, ik hoor het wel. Als ik de geschiedenis er op nakijk is het altijd zo geweest. ‘De mens is van nature slecht’ zei mijn vader en ik bestreed hem. De mens is van nature goed. Ik wil dat nog geloven maar er hapert iets in mijn geloof. Ik herhaal het als een mantra ‘de mens is goed, de mens is goed, de mens is goed’. Leefde ik in een waanvoorstelling en haalt de werkelijkheid me in.

En nu is het 10 november en ik staar voor me uit. Ik heb mijn expositie opgehangen, op de opening glimlachend alle complimenten in ontvangst genomen en workshops gegeven. De oorlogen woeden door. Ik ben ziek geworden, mijn zwager stierf. Hij was oud en ik word geconfronteerd met mijn leeftijd. Zoveel jonger ben ik niet. Ik denk aan de kinderen, de mensen die sterven in die vreselijke oorlogen, aan alle woonplekken die vernietigd worden. Ik lees 'Blauwe nachten van Joan Didion'.

Het laatste hoofdstuk begint zo:

Wanneer we het gevoel verliezen dat alles mogelijk is, verliezen we het snel. De ene dag zijn we druk bezig met ons uiterlijk verzorgen, het nieuws volgen, de dingen bij houden, de dingen de baas kunnen, alles wat onder de noemer 'in leven blijven' valt - de volgende dag niet meer.

Joan Didion heeft het over haar ouderdom maar ik denk aan alle slachtoffers en wat zij moeten doen om in leven te blijven en de dingen de baas kunnen is al helemaal niet op hen van toepassing. Ze zijn overgeleverd aan machtsbeluste rigide alfamannen die niet geïnteresseerd zijn in mensen, ze hebben altijd bestaan maar de middelen en wapens die ze gebruiken zijn nu veel vernietigender.

Ik kies partij, onverdeeld partij voor de lange lijdensweg van de Palestijnen maar dan lees ik een een column van Jessica Durlacher in de NRC. Ik lees de angst van haar vader en ik lees de angst van Jessica Durlacher als tweede generatie oorlogsslachtoffer. Ik lees over het pistool dat haar vader onder het bureau had geplakt. Ik lees hoe overal het antisemitisme weer opkomt en denk aan de eeuwenlange vervolging van Joodse mensen in Europa en de ergste uitwas daarvan, de holocaust. En ook denk ik aan de vader van mijn kinderen die, als kind, in een Japans gevangenkamp in Indonesië zat en nooit had geleerd hoe zonder angst te leven. Dat doet oorlog met mensen, deze angst voor de levens van wie je liefhebt en jezelf, deze angst voor het leven. De omvang van het leed is niet te overzien.

Waarom, vraag ik, waarom deze haat tegen bevolkingsgroepen? Of laat ik het duidelijker zeggen, waarom deze haat tegen mensen die niet het christelijk geloof hebben, die niet grootgebracht worden in de christelijke tradities. Want ook de mensen die niet (meer) christelijk gelovig zijn, seculier zijn, in het ietsisme geloven, zijn grootgebracht in de christelijke cultuur. Dat denk ik na de zoveelste uitleg dat je de huidige Israëlische machthebbers niet moet verwarren met mensen, overal in de wereld, die het joodse geloof hebben. Dat je niet alle mensen overal in de wereld, die islamitisch zijn moet verwarren met IS of Hamas of Taliban.

Dan komt er op één van mijn sociale mediakanalen een speech langs die Norman Finkelstein voor studenten hield in 2009. Een moedige speech een denker wiens familie grotendeels omkwam in de holocaust, die het leed van de Palestijnen ziet en de woorden waarmee hij eindigt zijn: 'Als je een hart hebt, huil je om de Palestijnen!' Ik heb nog meer gelezen over een orthodoxe groep Joden die ook huilen om de Palestijnen. Maar bij die laatste, hoe waar het verder ook is wat wordt gezegd, komt mijn feministisch lesbisch hart in het verweer omdat ik weet hoe vrouwonderdrukkend deze religies kunnen zijn.

Vandaag 12 november sluit ik dit schrijven af in de hoop dat het geweld stopt. Ik kies nog steeds onverminderd partij voor de Palestijnen maar heb tijdens het schrijven, voor mijzelf meer nuance aangebracht. Hoopvol is het artikel in de NRC over Amsterdamse raadsleden, Itay Garmi (joods) en Seher Khan (Moslim) die samen in Amsterdam voorlichting geven op scholen over antisemitisme en over islamhaat en het in dialoog blijven. En sluit af met de zin van deze twee jonge docenten:

Je kunt in ieder geval één kant kiezen: de mensenrechten. Die worden overal ter wereld geschonden.

De toekomst van het sterven

Ik ben bang om te sterven, maar het eeuwige leven - dat is wel erg lang. (Simone de Beauvoir, Alle mensen zijn sterfelijk)

Ik ben niet bang te sterven maar wel dat ik te lang doorbehandeld word of de zeggenschap verlies. Ik gebruik het citaat omdat het boek van Marli Huijer er mee begint, en Alle mensen zijn sterfelijk is een prachtig boek. Ik ben veel met sterven bezig in lezen en denken. Dat komt natuurlijk omdat, nu ik oud ben, ik toch wel enigszins moet vertellen aan mijn nabestaanden hoe ik het wil hebben, straks, als ik nog ouder ben en bedlegerig of ik het allemaal niet meer zo weet.

Ik heb het boek 'De toekomst van het sterven' van Marli Huijer aangeschaft om mijn ideeën over doorbehandelen, sterven en euthanasie wat meer achtergrond te geven voor mijzelf. Uit de recensies die ik las maakte ik op dat het wel in mijn gedachtenlijn past over het te lang doorbehandelen van oude mensen. Vooral over dat laatste denk ik veel na. Ik heb een paar jaar geleden een niet-behandel wilsverklaring opgesteld, en als ik het zelf niet meer kan verwoorden heb ik mijn oudste zoon en mijn kleindochter volmacht gegeven om dat in mijn plaats te doen. Ze weten wat ik wil en ik vertrouw ze.

Er is veel onbegrip over die wens van mij zowel bij artsen als bij mensen die ik er over vertel. De laatsten zeggen 'maar je bent nog jong!' Ik kan jullie alleen zeggen, 'ik ben niet meer jong'. De realiteit is dat ik grote kans heb binnen nu en tien jaar te sterven. Ik wil niet meer jong zijn, ik wil de ouderdom aanvaarden en ervaren en sterven.

De huisartsen die ik had en heb denken dat het een euthanasieverklaring is en zeggen 'wij doen geen euthanasie in deze praktijk'. Het wordt dus niet gelezen. Zelfs het titelblad niet want daar staat met grote letters op: NIET BEHANDEL VERKLARING. Een niet behandelverklaring houdt in dat ik geen levensverlengende behandelingen wil als ik oud ben. Na het vijfenzeventigste levensjaar, heeft de Amerikaanse oncoloog en bio-ethicus Ezekiel J. Emanuel ervaren in zijn werkzaam leven, nemen de gebreken, chronische ziekten en algehele veroudering zozeer toe dat deze een beperking worden in het dagelijks leven. Ik ervaar dat zelf en heb ook van anderen gehoord dat vijf- zesenzeventig een omslag is in het leven. Ik zie het als een cyclus, tot tien jaar zijn we kind dan komen we in de pubertijd en vanaf vijftien jaar fysiek op weg naar volwassenheid. Dan sterven we langzaam weg in ongeveer vijftien jaar. Ik leefde het leven met al haar ups en downs en nu is er een rust in mij gekomen, een blijdschap en onbekommerdheid over mijzelf die ik ook in mijn kinderjaren had. De cyclus, zoals Marli Huijer beschrijft 'mensen verschijnen en mensen verdwijnen', is dan voltooid voor mij.

Het is dus geen euthanasieverklaring want euthanasie wil ik niet. De pijnstilling en palliatieve zorg zijn tegenwoordig zo goed dat dat, wat mij aangaat, voldoende is om mijn laatste levensweken dragelijk te maken. Eerlijk gezegd stuit het mij tegen de borst om een ander mens te vragen mij dood te maken. Mijn ervaring met degenen die ik verzorgde in het laatste stukje van hun leven is, dat zij hun stervenswens steeds opschoven. Vaak tot ze het niet meer konden zeggen en hun doodsverzoek op papier niet voldoende was. Ik ben niet tegen euthanasie, ik vind dat ieder een eigen keuze heeft en ga er van uit dat het een zorgvuldig overwogen beslissing is.

Het eerste hoofdstuk heet Het huis der sterflijkheid wat ik een prachtige poëtische titel vind. Ze beschrijft hierin een gesprek met een collega-filosoof en medicus als tafelgast bij een gesprek zitten en luisteren naar een transhumanist van zesentwintig jaar. Transhumanisten willen het verouderingsproces kunnen stopzetten en het leven verlengen, zonder degeneratieve ziekten oud worden.Volgens Huijer verwaarlozen wij dan het huis der sterfelijkheid en houden ons niet bezig met lijden en dood.

Ik kijk naar mijn ouder wordend lichaam. Ik voel hoe het begint te protesteren tegen een eeuwig leven. Natuurlijk dacht ik toen ik jong was dat ik het eeuwig leven had. Tegen beter weten in want in mijn moeder's familie stierven de meesten voor hun zestigste verjaardag. In mijn naaste familie, waarbij ik mijn zonen en kleinkinderen buiten beschouwing laat want zij behoren eeuwig te leven, maar wel mijn zussen en broer en hun kinderen toe reken, bestaat uit twaalf personen waarvan er al zes dood zijn. Waarvan vijf voor hun zestigste levensjaar.

Die onverzadigbare zucht naar meer tijd...../ Het menselijk zijn is door en door sterfelijk, we weten dat maar proberen het tragisch besef daarvan verre van ons te houden. (Marli Huijer).

Het is voor mij onmogelijk het tragisch besef verre van mij te houden. De realiteit diende zich al jong aan maar er écht over nadenken kwam pas later, pas na de dood van mijn vader. Ik was toen vijf en veertig. In mei 1992 belde hij mij. 'Ik ga dood' zei hij nadat ik mijn naam had gezegd. 'Ja papa' antwoordde ik. 'Ik heb een mooi leven gehad maar nu is het genoeg'. Mijn vader is lang gezond geweest maar toen hij drieëntachtig was kreeg hij problemen met zijn nieren. 'Iedereen wil dat ik naar het ziekenhuis ga voor dialyse maar dat wil ik niet, laten ze die dialyse maar voor jongere mensen bewaren. Je moet me helpen'. Ik begreep hem want ik wist dat, welke medicijnen hij ook kreeg, hij ze nooit gebruikte. Hij was tegen de medicalisering van het oud worden en sterven voordat daar over gesproken werd.

Ik hoefde er niet over na te denken, ik ging. Hij hing schuin in een stoel en morste koffie, mijn fiere trotse vader. Samen met zijn vriendin vormden we een buffer tegen 'iedereen', hij wilde niet behandeld worden. Hij stopte met eten en drinken en na een paar onrustige dagen gaf hij zich over. De gifstoffen door niet-werkende nieren tasten zijn hersenen aan en de morfine stapelde zich in zijn lijf. Niet lang daarna ging hij dood. Ik vond hem dapper. Hij leed en droeg het zonder klagen. Hij is vijfentachtig geworden. Dit was het moment dat ik ging nadenken over het in leven willen blijven en het rekken met allerlei behandelingen. Marli Huijer heeft het over wegsterven en dat heeft mijn vader gedaan en het afscheid nemen was verdrietig, maar niet zo dat ik in een diepe rouw kwam.

Honderd jaar oud worden en , zonder ziekten of gebreken, en dan pats-boem de geest geven. Wie wil dat nou niet? Rechthoekig leven heet dat ideaal. Marli Huijer.

Het rechthoekig leven en transhumanisme is niets voor mij want het betekent dat het leven, de levensduur vast staat. En stel, en stel dat het steeds maar opgerekt wordt, het rechthoekige leven en de wereld alleen nog maar bevolkt wordt door dezelfde mensen, aangenomen dat ze niet verongelukken of elkaar uitmoorden, hoe conservatief en zonder vernieuwingen zal de Westerse wereld dan niet worden. Want dit rechthoekig leven is een westers perspectief.

Er komt uiteraard een dag waarop de doodsengel/ Bij wijze van spreken geen werk meer heeft/ Dan zal hij de hand aan zichzelf moeten slaan. Mustafa Stitou, Varkensroze ansichten

Mooi in het boek is dat er ook over de gevolgen voor het klimaat gesproken wordt. We hebben een lange klimaatschaduw, we gebruiken teveel fossiele brandstoffen, al onze medicatie belandt op de een of andere manier in de grond. Ze noemt ook het boek, dat ik al langer aan het lezen ben maar steeds weg leg om iets ander te lezen, De goede voorouder van Roman Krznaric, lange termijndenken voor een kortetermijnwereld. Het lange termijn denken houdt in dat wij al denken aan komende generaties en zo leven dat wij de wereld leefbaar achterlaten voor ze. Maar dat is een onderwerp voor een volgend blog en gelukkig zijn er al ouderen die daar bewust mee bezig zijn.

Dit essay van Marli Huiler heeft veel meer inhoud en denkstof dan de omvang, 168 pagina's, doet vermoeden. In dit blog kan ik het niet allemaal verwoorden maar ik ben blij dat mijn denken over dit onderwerp bevestigd wordt en ik het misschien duidelijker kan uitleggen waarom ik het wil zoals ik wil.

Rest mij nog te zeggen dat op een dag in de nabije toekomst, ik me ga terug trekken om rustig, tevreden en vrolijk langzaam uit het leven te verdwijnen.

Meer over het onderwerp:
Lezing van Marli Huijer
Ivan Illich, Het medisch bedrijf
Roman Krznaric, De goede voorouder

Het jaar van het magisch denken

Niet zo lang geleden vroeg een kennis mij 'hoe doe je dat' tijdens een gesprek over het sterven van een vriendin uit zijn jeugd. Ik keek hem aan en zei dat je toch weer op moet staan en verder gaan. Eigenlijk wilde ik hem vertellen dat ik verschillende manieren heb. Ik luister naar muziek, als eerste naar de uitvoering van Kathleen Ferrier Erbarme Dich uit de Matheus Passion van Bach. En ik ga lezen, van alles lezen en onderzoeken. Uitzoeken wat er precies gebeurd is en of het voorkomen had kunnen worden. Dat laatste zal wel mijn magisch denken zijn. Ik ga ook vreselijk slechte gedichten schrijven waarin ik al mijn kwaadheid kwijt kan. Tegenwoordig doe ik dat, niet toen ik kind was.

Het leven verandert van het ene op het andere moment.
Een heel gewoon moment. (Joan Didion)

En dat moment probeer je te bezweren met alles wat je in je hebt.
Kathleen Ferrier was de lievelingszangeres van mijn te jong gestorven moeder. Ze liet vijf kinderen achter, mij op de drempel van mijn negende verjaardag, mijn driejarig zusje, mijn tienjarig broertje en twee oudere zussen van zeventien en twintig jaar.
Mijn moeder zal wel niet naar de Mattheus Passion geluisterd hebben want ze was niet katholiek, maar ze zong graag opera of operette. Toen ik een jaar of zes was mocht ik mee naar een uitvoering van de Zigeunerbaron waarin ze in het operettekoor zong. In prachtige, wat we nu hippie, bohochique of zoiets noemen, kleding in mijn ogen.

Heeft het voortdurende gemis, als je al jong met het verlies van een ouder geconfronteerd wordt, zich in je DNA gevestigd en blijft het DNA veranderen bij ieder sterven van een geliefd persoon?
Een psychologe heeft mij eens uitgelegd dat het iets verandert in het oudste deel van je hersenen, het reptielenbrein. Het reptielenbrein wil maar één ding: overleven. Het opstaan en doorgaan gedrag is dan sterk gestimuleerd. Ik houd me liever bij het aanwezig zijn in je lichaam van een diep en eenzaam verdriet, uitspraak Dora van der Groen, actrice, regisseur en docent, zij benoemde dat in een interview en ik heb het schaamteloos gepikt voor een klein gedichtje omdat het mij zo eigen is, omdat het mij is.

tussen
alle liefde
alle blijdschap
alle narrige grappen
de vrolijke woorden die ontsnappen

tussen daadkracht en doortastendheid
kronkelt traag en verborgen
een eenzaam dun
verdriet

Ik heb het nooit durven vragen aan de anderen in mijn gezin en familie die hetzelfde doormaakten, aan al de moeder- en vaderloze kinderen, ik weet alleen dat ze allemaal weer opstaan en verdergaan. We moeten overleven en plannen wat daar voor nodig is. Ik kom uit een zwijgzame familie en ben dat zelf ook geworden, zwijgzaam over bepaalde zaken.
Mijn reptielenbrein dreef mij voort na ieder verlies, er waren altijd kinderen om voor te zorgen.

Wat wij ook zijn, wij zijn de kinderen van de tijd van de doodontkenning. Joan Didion noemt het boek 'Het uur van onze dood: 1000 jaar sterven, rouwen en gedenken van Philippe Ariès'. Ik heb het besteld nu ik over de dood wil en durf te schrijven.
Omstreeks 1930 heeft zich in de Westerse wereld een verandering ontwikkeld van de dood als alom tegenwoordig naar een dood die niet bestaat. Wat niet kan maar we proberen wel om de dood uit te bannen of in ieder geval op te schuiven. We moeten er liever niet meer over praten, we mogen niet te lang rouwen want er is een gebod om ons te vermaken, een gebod niets te doen wat een ander zou kunnen schaden. Dat laatste is natuurlijk zo maar of het waar is dat het zien van de dood de ander schaadt is een stelling waar ik het niet mee eens ben. (Geoffrey Lorer; Death, grieve and mourning, 1965)
Ik denk aan hoe het ging in mijn jeugd. Ik mocht mijn moeder wel stervend zien maar niet dood waardoor in mijn kinderhoofd en lang daarna het beeld van mijn lijdende moeder is blijven bestaan maar niet een beeld van mijn rustige dode moeder. Ik denk dat het niet zien van mijn dode moeder mij meer geschaad heeft dan haar wel mogen zien. De begrafenisdienst in de kerk woonde ik bij met mijn schoolklas, ik droeg een knalgeel jack, terwijl ik de plaats verdiende die mij toekwam; haar kind zijn en niet een verre toeschouwer. Toen de kist naar buiten werd gedragen riep een van de kinderen 'wat zit er in die kist' en ik riep 'mijn moeder'. Veel later, toen de vrouw van mijn jongste zoon verongelukt was, stortte haar moeder, die haar niet gezien had, zich op de kist. De familieleden trokken haar er af en ik zei 'laat haar'. Dit speelde in de Verenigde staten waar de dood nog meer taboe is dan hier denk ik.

Het kan ook anders heb ik gezien toen de geliefde van mijn zoon, moeder van mijn driejarige kleindochter, overleed. Ze was aanwezig en raakte haar moeder aan, ze vond het niet schrikwekkend haar dode moeder te zien. Toch, tijdens de dienst, vroeg ze 'wie ligt er in die kist'. Na het antwoord ging ze weer spelen met haar neefje. Ik zou hier nog meer over kunnen schrijven maar het is nog steeds hartbrekend. Het brak mijn hart en ik weet dat dit een cliché is maar ik weet er geen andere omschrijving voor.

Didion beschrijft het rouwproces zonder zichzelf te censureren, lijkt het. Ik merk dat ik stok met mijn verhaal als ik bij mijn herinneringen kom en vooral als mijn naasten er bij betrokken zijn. Tegelijkertijd roept haar boek herinneringen bij me op en weemoed en is het een hulp om nu, nu ik 76 ben, terug te kijken. Is dat wat je doet als je ouder wordt? Didion was 71 toen het boek uitgegeven werd. In 2011 heeft ze nog Blauwe Nachten geschreven over de dood van haar dochter.

Mensen die pas iemand verloren hebben, hebben een bepaalde blik over zich........... / het is de blik van extreme kwetsbaarheid, naakt, open. | Ik wilde meer dan een nacht van zuchten en gemis. Ik wilde krijsen. Ik wilde hem terug! (Joan Didion).

Ik weet dat ik vaak die bepaalde blik had die bij iedere naaste die dood ging weer tevoorschijn kwam. Mensen die mij niet echt kenden en mensen die snel hun oordeel klaar hebben dachten vaak dat ik bang was, maar dat was ik niet, dat wist ik wel maar wat het wel was wist ik niet. Nu besef ik dat het die blik was. Die blik van onheil en naaktheid, van de wereld zien als een vreemde entiteit. We leefden gehaast, mijn zusje en ik, we zouden niet ouder dan vijfenveertig worden want het moederlijk voorbeeld van ouder was er niet. We zijn allebei ouder geworden. Mijn zusje heeft net de vijftig gehaald, door de verbeterde medische wetenschap neem ik aan.

De rouw van Joan Didion is rouw na een lang en hecht huwelijk. over de rouw om haar dochter schrijft ze in Blauwe Nachten 2011, een boek dat niet meer te koop is. Mijn rouw is om een persoon die ik eigenlijk nooit echt gekend heb. En alle rouwperiodes daarna over alle andere verliezen zijn anders per persoon maar met altijd dat dunne eenzame verdriet. Ik noem ze de schuld, het diepe verdriet, de enorme kwaadheid, het gat in mijn hart, het onbegrijpelijke, de vervreemding. Of misschien heeft iedere rouw wel al deze gevoelens in zich.

Terwijl ik dit schrijf besef ik dat ik dit verhaal niet af wil maken. (Joan Didion).

Ook ik wil dit verhaal niet afmaken. Nu ik eenmaal begonnen ben is het alsof het één na het ander zich aandient. De dood zal nog even mijn inspiratie zijn.

Categorie: sterven

Laat me nooit alleen

laat me nooit alleen

zullen er ooit weer bloemen bloeien?

zullen er ooit weer

Vrede

De toekomst van het sterven

Het jaar van het magisch denken